W poprzednim numerze opisałem wydarzenia Grudnia 1970 roku i śmierć Zbyszka Godlewskiego, który dzięki powstałej balladzie przeszedł do kultury jako Janek Wiśniewski. Tym samym jako, że Janek Wiśniewski był postacią wymyśloną mógł stać się symbolem dla wszystkich działaczy „Solidarności”. Jego postać mogła stać się swego rodzaju eksponentem wszystkich ofiar wydarzeń na wybrzeżu, ale także całej walki toczonej przez „Solidarność” z ówczesną komunistyczną władzą.
Historię tych tragicznych wydarzeń przedstawiłem w poprzednim numerze „Wolnej Drogi”. Teraz niejako dopełniając ten temat, chciałbym przedstawić wpływ tej historii na polską kulturę.
Śmierć Godlewskiego posłużyła za motyw przewodni piosenki napisanej przez inżyniera Krzysztofa Dowgiałło. A skąd Janek Wiśniewski? Dowgiałło nie znał tożsamości chłopaka niesionego na drzwiach na czele pochodu. Wybrał więc popularne imię i nazwisko. W ten sposób Godlewski stał się Wiśniewskim, a czwartek 17 grudnia 1970 roku stał się „czarnym czwartkiem”. W wykonaniu Krystyny Jandy ballada ta została wykorzystana w filmie Andrzeja Wajdy pod tytułem „Człowiek z żelaza”.
Jest to kontynuacja „Człowieka z marmuru” tego reżysera. Akcja filmu toczy się w roku 1980 podczas wydarzeń sierpniowych. Dziennikarz Winkel, którego gra Marian Opania dostaje zadanie zrobienia reportażu kompromitującego robotnika i aktywistę komitetu strajkowego, Macieja Tomczyka (Jerzy Radziwiłowicz) – syna Mateusza Birkuta (bohatera „Człowieka z marmuru”). Z czasem jednak Winkel okazuje coraz większą sympatię wobec strajkujących robotników.
Film dobrze oceniony przez krytyków zachodnich otrzymał nawet Złotą Palmę za cenione wówczas zatarcie dystansu czasowego między wydarzeniami historycznymi a produkcją filmową. W kraju jednak zarzucano reżyserowi zbytni sentymentalizm i fabuły, i mimowolne powielanie poetyki realizmu socjalistycznego.
Za produkcję „Człowieka z żelaza” już po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce ekipę filmową spotkały represje; Zespół Filmowy „X” został rozwiązany, a Wajda musiał kręcić okresowo swoje filmy za granicą. Mimo to do grudnia 1981 roku film w Polsce zdołało obejrzeć około 5 milionów osób.
To nie jedyny film bazujący na historii wydarzeń Grudnia 70. W 1991 r. ukazała się produkcja w reżyserii Jerzego Wójcika pt. „Skarga”. Jego fabułę możemy przedstawić następująco: Szczecin, 18 grudnia 1970 roku. Nastoletni Stefan idzie do szkoły. W tym czasie przed bramą Stoczni Szczecińskiej trwa strajk robotników. Gdy chłopak przechodzi obok, padają strzały. Wśród ofiar jest Stefan. Władze odmawiają jego rodzicom prawa do pogrzebu. Boją się, że stanie się on manifestacją. Łatwo się możemy domyśleć że Stefan, to postać wzorowana właśnie na Godlewskim.
W 2020 roku powstał spektakl pt. „Cena władzy”, który opowiada o kilku dramatycznych dniach, które przesądziły o upadku Władysława Gomułki i przejęciu sterów państwa przez Edwarda Gierka. Wydarzenia grudniowe są tu pokazane z perspektywy bezwzględnej rozgrywki politycznej, w której ludzkie losy i troska o społeczeństwo znajdują się na drugim planie. Autorami scenariusza są Robert Miękus i Sławomir Koper, a reżyserii podjął się Arkadiusz Biedrzycki.
Oprócz filmu wydarzenia na wybrzeżu stały się inspiracją do powstania kilku utworów muzycznych.
Raper Tadek stworzył utwór „Ballada grudniowa” poświęcony tym wydarzeniom. Wydany został na płycie Niewygodna prawda w 2012 roku. Autorem słów jest anonimowy uczestnik demonstracji w grudniu 1970.
Zespół Honor na albumie Urodzony Białym, wydanym w 1993 roku zawarł utwór Ulice Grudnia bezpośrednio nawiązujący do wydarzeń grudnia 1970 r.
Zespół Holy Smoke z Tczewa stworzył utwór zatytułowany „Janek”. Piosenka pochodzi z albumu Quo vadis (2011), albumu inspirowanego polską historią powojenną.
Wydarzeniami Grudnia ‘70 zainspirowała się również Zuzanna Janin, artystka sztuk wizualnych, która włączyła fragmenty archiwów i kronik z wydarzeń grudnia 1970 r. do found footage’owego wideo „Majka z Filmu. Revolution & Heroines”, 2008-2012 (epizod „Revolution & Heroines” instalacja wideo „Majka z Filmu / Majka from the Movie” w kolekcji m.in. Muzeum Narodowe w Warszawie).
Krzysztof Drozdowski
