„W ciągu całego mego życia widziałem w naszym kraju tylko dwie partie. Partię polską i antypolską, ludzi godnych i ludzi bez sumienia, tych, którzy pragnęli ojczyzny wolnej i niepodległej, i tych, którzy woleli upadlające obce panowanie”.
Te słowa wypowiedziane przez żyjącego na przełomie XIX i XX wieku polskiego patriotę, męża stanu, prezesa Senatu, pisarza, poetę i mecenasa sztuki oraz kultury także dziś są nad wyraz aktualne. Kim tak naprawdę był ów książę? Tu posłużę się cytatem: „Przez parę dziesięcioleci jego imię powtarzano z podziwem, czcią, niechęcią lub nienawiścią. Należał do najbardziej znanych Polaków swej epoki; jego nazwisko znaczyło coś nie tylko dla rodaków, lecz także dla wykształconych Francuzów, Anglików czy Rosjan” – tak o księciu Adamie Jerzym Czartoryskim pisał prof. Andrzej Szwarc w bodaj najlepszym poczcie polskich władców dawnych i współczesnych, zatytułowanym „Kto rządził Polską?”
Książę Adam Jerzy Czartoryski urodził się w Warszawie 14 stycznia 1770 r., w rodzinie księcia gen. Adama Kazimierza Czartoryskiego i Izabeli z domu Flemming, choć krążyły plotki, że jego prawdziwym ojcem był Nikołaj Repnin, poseł rosyjski w Warszawie i kochanek Izabeli Czartoryskiej.
Tak, czy inaczej zadbano o jego staranne wykształcenie. Nauczycielem Adama był Gotfryd Ernest Groddeck, profesor Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego, filolog, krytyk literacki i tłumacz. Młody książę, by uzupełnić swe wykształcenie odwiedził Niemcy, gdzie poznał Johanna Wolfganga Goethego, Christopha Martina Wielanda i Johanna Gottfrieda Herdera. W Paryżu został przedstawiony został królowej Francji Marii Antoninie.
W 1789 r. wyjechał do Anglii i Szkocji, gdzie podjął studia w Edynburgu. Do Polski powrócił trzy lata później. Po wybuchu w 1792 roku wojny polsko-rosyjskiej walczył jako ochotnik w armii litewskiej, gdzie jako podpułkownik dowodził szwadronem w 4. Pułku Koronnym. Za udział w bitwie pod Grannem otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Virtuti Militari.
W czasie powstania kościuszkowskiego przebywał w Brukseli i w Wiedniu. Po zniszczeniu Puław przez wojska rosyjskie, wspólnie z bratem Konstantynem został wysłany do St. Petersburga. Podczas pobytu w Rosji wspinał się po szczeblach kariery, a korzystając z powierzonych mu stanowisk przyczynił się do rozwoju oświaty na wschodnich ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i miał niebagatelny wpływ na rozwój Uniwersytetu Wileńskiego.
W czasie Księstwa Warszawskiego był zwolennikiem odbudowy Polski przy współudziale Rosji, a podczas kongresu wiedeńskiego jako doradca cara Aleksandra I współdziałał w utworzeniu konstytucyjnego Królestwa Polskiego. Zaprezentował plan, w którym postulował połączenie Księstwa Warszawskiego z guberniami litewsko-ruskimi.
1 grudnia 1815 r. został mianowany senatorem-wojewodą Królestwa Kongresowego, jednak później w efekcie działań wielkiego księcia Konstantego i carskiego komisarza Nikołaja Nowosilcowa został odsunięty od polityki. Wówczas skupił się na działalności oświatowej, zaś po śmierci Aleksandra I związał się z opozycją konserwatywną.
Po wybuchu powstania listopadowego książę Adam Czartoryski wszedł w skład Rady Administracyjnej. 3 grudnia został prezesem Rządu Tymczasowego, a następnie do sierpnia 1831 r. Rządu Narodowego. Po upadku powstania car Mikołaj I Romanow skazał go na karę śmierci przez ścięcie toporem, stąd też nie czekając na wyrok niezwłocznie udał się na emigrację.
W czasie swego pobytu w Wielkiej Brytanii powołał stowarzyszenie, mające zyskać poparcie brytyjskiej opinii publicznej wokół sprawy polskiej. W 1833 r. przeniósł się do Paryża, gdzie dziesięć lat później kupił pałac na Wyspie św. Ludwika nazwany Hotel Lambert, gdzie zbierało się kierowane przez niego stronnictwo konserwatywne.
Gośćmi Hotelu Lambert byli m.in. Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Fryderyk Chopin. Inspiracją dla tego środowiska była Konstytucja 3 Maja. Program polityczny obozu zakładał, iż przyszłe państwo polskie będzie monarchią konstytucyjną. W swej działalności politycznej książę popierał antyrosyjskie działania państw europejskich, a także budzące się ruchy rewolucyjne i narodowe, widząc przy ich pośrednictwie możliwość odbudowy Polski. Podczas Wiosny Ludów przebywał w Berlinie, tam jednak odkrył fiasko idei polsko-francusko-pruskiego wystąpienia przeciw Rosji.
W okresie wojny krymskiej 1853-1856 patronował polskim formacjom wojskowym w Turcji, jednak po zawarciu pokoju paryskiego w 1856 r. wycofał się z czynnego życia politycznego. Zmarł w 1861 roku w Montfermeil pod Paryżem.
Cztery lata później szczątki jego i jego żony, która zmarła w 1864 r. przewieziono do Sieniawy koło Przeworska, gdzie wspólnie zostali pochowani w rodowej krypcie.
Książę Czartoryski zasłużył się również jako mecenas polskiej kultury i nauki. Warto wspomnieć, że był autorem eseju „List o dyplomacji”, w którym przedstawił własną wizję pokojowej Europy, szanującej prawa jednostki i broniącej słabszych narodów przed silniejszymi. Pozostawił po sobie spory dorobek pisarski, w tym także tłumaczenia dzieł antycznych. Był również kawalerem Orderu Orła Białego, który przyznano mu w 1815 roku.
Krzysztof Wieczorek
