Oswald Balzer, to dziś nieco zapomniany wybitny historyk ustroju i prawa polskiego, patriota i zasłużony doktor honoris causa Uniwersytetu we Lwowie, Uniwersytetu Karola w Pradze, Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Poznańskiego oraz Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, nominowany w 1926 roku do Pokojowej Nagrody Nobla. Był niezrównanym znawcą archiwaliów, a także nauczycielem akademickim i uzdolnionym mówcą. Habilitował się w wieku dwudziestu siedmiu lat, a w wieku trzydziestu dwóch był już profesorem zwyczajnym. Na Uniwersytecie Lwowskim pracował do roku 1933, zaś w latach 1895-1896 pełnił funkcję jego rektora. Wzbogacił polski dorobek naukowy wartościowymi dziełami.
Wprawdzie nie angażował się w politykę, jednak zasłynął listem otwartym do Teodora Mommsena, w którym podjął polemikę kwestionując obraźliwe i pogardliwe wobec Słowian tezy opublikowane w odezwie z 1897 roku. Christian Matthias Theodor Mommsen był utytułowanym historykiem i prawnikiem niemieckim, związanym z Uniwersytetem Wrocławskim, a później Berlińskim. Popierając działania zmierzające do zjednoczenia Niemiec był przychylny Hakacie i wspierał działania antypolskie.
Błyskotliwa polemika Oswalda Balzera z tezami głoszonymi przez Mommsena także i dziś nie straciła swej aktualności. Oswald Balzer stwierdził, że cywilizację Słowian ukształtowało chrześcijaństwo i świecka kultura zachodnia, zaś niezwykle istotnym w tej symbiozie był swoisty geniusz narodowy, który je przetwarzał i spajał w organiczną całość. Przypomniał Mommsenowi, że pierwsze uniwersytety, które powstały w Europie Środkowej, miały swe siedziby w Pradze i w Krakowie, gdzie wykłady prowadzili zarówno Niemcy, jak i Czesi, Włosi oraz Francuzi.. Przypomniał wybitne indywidualności polskiej, czeskiej, a nawet rosyjskiej nauki, literatury i sztuki. Wykazał, że Słowianie nie tylko rozwijali kulturę zachodnią, ale także bronili jej przed naporem Azjatów, wspominając bitwę pod Legnicą, odsiecz wiedeńską, a także walki z Turkami i Tatarami, które Polska toczyła od XIV do XVII w. bez wsparcia świata zachodniego.
Wskazał, że Słowianie, a w tym Polacy budowali swą kulturę w cieniu Niemiec, które pod pretekstem walki z barbarzyńcami nieustannie dążyły do rozciągnięcia swej dominacji na wschód. Stwierdził w swym liście, że „Słowianie nie mają zamiaru słowiańszczyć miejsc, gdzie stoją groby Mozarta i Grillparzera, chcą tylko, ażeby miejsca, gdzie niegdyś Przemysł Ottokar zasiadał na tronie, gdzie Jan Nepomucen poniósł śmierć męczeńską, gdzie stoją groby Palackiego i Szafarzyka, pozostały słowiańskimi, jak nimi były od czternastu wieków. Nie można im zabierać ich w imię kultury, bo oni sami dla niej pracować chcą i umieją, bez obcej, nieproszonej opieki”.
Kończąc swą polemikę stwierdził, nawiązując do cytatu z Schillera, że gdyby Niemcy nie ograniczali się wyłącznie do „zewnętrznego kultu płyty grobowej” Schillera, to słowa poety być może skłoniłyby ich do „właściwego urządzenia swego stosunku wobec Słowian”. Polemika Balzera została entuzjastycznie przyjęta we wszystkich krajach słowiańskich. Potwierdziły to listy i telegramy gratulacyjne, jakie otrzymał od instytucji naukowych, społecznych, redakcji gazet oraz uczonych, działaczy politycznych i społecznych.
Wspominając postać Oswalda Balzera należy przypomnieć jego zasługi podczas sporu Galicji i Węgier o tereny należące niegdyś do dawnej Rzeczypospolitej, a dokładniej o tatrzańskie Morskie Oko oraz przylegający do niego obszar. Balzer, reprezentując interesy tatrzańskich górali podjął starania o rozstrzygnięcie sporu na drodze sądowej. Sprawę przejął bezstronny i niezawisły sąd rozjemczy. Rozprawa rozpoczęła się 21 sierpnia 1902 r. w Grazu. Wcześniejsze informacje prasowe sprawiły, że nabrała w kraju sporego rozgłosu.
Wcześniej swe racje przedstawiła strona węgierska. Jej przedstawiciel w swym dwugodzinnym wystąpieniu odrzucił racje strony polskiej. Później wystąpił Oswald Balzer, dowodząc, że naturalną granicę pomiędzy stronami sporu stanowi grzbiet gór, posiadający bardziej naturalny charakter od wskazywanej przez Węgrów rzeki. Później, odpowiadając na zadane mu pytania wywarł ogromne wrażenie zarówno na przewodniczącym sądu, jak i na zebranej w sali publiczności. Przez kolejne trzy dni omówił wszystkie odszukane przez siebie i związane ze sprawą dokumenty z XIV-XVII w. oraz poddał ostrej krytyce dowody Węgrów. 26 sierpnia 1902 r. sąd rozjemczy podjął decyzję o przeprowadzeniu wizji lokalnej. 3 września do Zakopanego przybyli jego przedstawiciele, by następnego dnia przeprowadzić wizję lokalną. Na świeżo ukończonej drodze oraz nad Morskim Okiem towarzyszyły im tłumy górali ludzi. Po trwającej dwa dni wizji lokalnej członkowie sądu powrócili do Grazu. Obrady wznowiono 10 września, zaś wyrok ogłoszono trzy dni później, przyznając Galicji całe sporne terytorium. Orzeczenie to Polacy przyjęli entuzjastycznie, traktując to zwycięstwo jako symbol walki o ziemię polską. Warto dodać, że ustalony wówczas przebieg granicy obowiązuje do dzisiaj.
W uznaniu zasług Oswalda Balzera jego imieniem nazwano drogę z Zakopanego do Morskiego Oka i jedną z ulic w mieście, a od roku 1937 został patronem I Liceum Ogólnokształcącego w Zakopanem.
Oswald Balzer zmarł we Lwowie 11 stycznia 1933 roku i pochowany został na Cmentarzu Łyczakowskim. Na zachowanym grobowcu widnieje napis, podsumowujący jego życie i działalność – Deo et Patriae servibant („Bogu i Ojczyźnie służył”).
Krzysztof Wieczorek
