Chciałem, by Warszawa była wielka – Stefan Starzyński
Chciałem, by Warszawa była wielka. Ja i moi współpracownicy kreśliliśmy plany wielkiej Warszawy przyszłości. I Warszawa jest wielka. Prędzej to nastąpiło, niż przypuszczaliśmy. Nie za lat pięćdziesiąt, nie za sto lat, lecz dziś widzę wielką Warszawę! (…)Dziś Warszawa broniąca honoru Polski jest u szczytu swej wielkości i sławy!”.
To słowa prezydenta miasta Stefana Starzyńskiego, wygłoszonena falach eteru 23 września 1939 roku. Cztery dni później ogłoszono kapitulacjęstolicy. Starzyński został aresztowany i według ustaleń IPN (choć były także inne hipotezy) został rozstrzelany przez Gestapo 22 grudnia 1939 roku. Jego symboliczne miejsce spoczynku znajduje się na warszawskich Powązkach, ajego postać do dziś pozostaje wzorem zaangażowania i odpowiedzialności za powierzony urząd.
Urodził się 19 sierpnia 1893 roku w Warszawie, przy ul. Dobrej, w rodzinie pielęgnującej tradycje patriotyczne i powstańcze. Najmłodsze lata spędził w Łowiczu.Tam też w 1905 roku wziął udział w strajku szkolnym, będącym wyrazem protestu przeciwko rusyfikacji szkolnictwa w Królestwie Polskim. W Warszawie ukończył studia ekonomiczne i dwa semestry prawa.
Po wybuchu I wojny światowej wstąpił do Legionów. Jego zasługi już w 1916roku docenił Józef Piłsudski, wręczając mu odznaczenie „Za wierną służbę”. W trakcie wojny polsko-sowieckiej został szefem sztabu9. Dywizji Piechoty5. Armii gen. Władysława Sikorskiego. Za zasługi wojenne został odznaczony Krzyżem Walecznych. Później, w stopniu kapitana służył w wywiadzie wojskowym.
Po zamachu majowym, jako zwolennik Piłsudskiego, objął stanowisko dyrektora departamentu, a później wiceministra w Ministerstwie Skarbu, zyskując opinię osoby pracowitej, sumiennej i ambitnej. W 1932 roku objął stanowisko wiceprezesa Rady Nadzorczej w Banku Gospodarstwa Krajowego, zaś rok później został komisarzem generalnym Pożyczki Narodowej, która miała pomóc w załataniu dziury budżetowej poprzez sprzedaż obligacji. Plan udało się zrealizować z nadwyżką, zaś Starzyński w uznaniu otrzymał Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Niestety wybuch wojny uniemożliwił spłatę zaciągniętej pożyczki.
W wyniku impasu politycznego, w marcu 1934 roku, uprawnienia władzy samorządowej w stolicy oddano w ręce Rady Ministrów, a ta rozwiązując Radę Miasta Warszawy przekazała władzę w stolicy komisarzowi. Starzyński objął to stanowisko 2 sierpnia, po odwołaniu pełniącego tę funkcję Mariana Zyndrama-Kościałkowskiego, a potem Józefa Ołpińskiego.
Mieszkańcy nie przyjęli tej zmiany entuzjastycznie, jednak poprzednie władze stolicy pozostawiły po sobie spory bałagan i liczne długi, stąd też ta nominacja budziła nadzieję na zaprowadzenie porządku. Niespełna dwa miesiące później Starzyński wygłosił przemówienie, w którym zakreślił główne kierunki działań, m.in. ograniczenie biurokracji i zrównoważenie budżetu miasta.
W wyniku dość drastycznych cięć udało się obniżyć dług i pozyskać znaczący kredyt z Banku Gospodarstwa Krajowego na działalność budowlaną. Podniósł podatki i uruchomił roboty publiczne,co znacząco wpłynęło na ograniczenie bezrobocia.
28 marca 1936 roku otworzył wystawę„Warszawa przyszłości”, na której przedstawiłplanowane inwestycje. Miał wizję wielkiej i prawdziwie pięknej stolicy.Jeszcze latem 1939 roku mówił o planach budowy metra i wystawie światowej w Warszawie. Wiele z jego inicjatyw udało się zrealizować, a do niektórych planów powrócono dopiero po wojnie.
8 września 1939 roku Stefan Starzyński został mianowany komisarzem cywilnym przy Dowództwie Obrony Warszawy. Niezwłocznie nakazał powrót do pracy urzędnikom i pracownikom służb miejskich oraz postulował o otwarcie sklepów i aptek. Zorganizował straż obywatelską, która wspólnie z policją miała strzec porządku.
Tego samego dnia stanął przed mikrofonem, wzywając do zachowania spokoju i nie ulegania panice. W studiu radiowym pojawiał się często, zwykle przemawiał bez kartki, improwizując. Część z tych wystąpień zachowała się w archiwach Polskiego Radia.Jego wysiłki na rzecz obrony stolicy zostały uhonorowane 24 września, gdy wraz z szefem sztabu Dowództwa Obrony Warszawy płk. Tadeuszem Tomaszewskim został odznaczony Srebrnym Krzyżem Orderu Virtuti Militari. Trzy dni późniejrozpoczęto negocjować warunki kapitulacji. Stefan Starzyński w mundurze ze stopniem majora rezerwy wchodził w skład polskiej delegacji.
Po zajęciu miasta wielokrotnie proponowano mu ucieczkę, by nie narażał się na represje hitlerowskie. Konsekwentnie odmawiał, mówiąc: „Nie mogę opuścić warszawiaków. Byłem z nimi i z nimi zostanę”.
Początkowo okupanci pozostawili Starzyńskiego na stanowisku prezydenta miasta. Pozwoliło mu to na nowo zorganizowanie Zarządu Miejskiego i Rady Miasta, jednak wszystkie decyzje i tak akceptowały władze okupacyjne. Zajął się transportem, remontami i odgruzowaniem miasta.Jeszcze 18 października skierował apel do warszawiaków, w którym prosił o odbudowę miasta. Stopniowo jego uprawnienia kurczyły się.
27 października został aresztowany i przewieziony na Pawiak. Odmówił skorzystania z możliwości ucieczki, nie chcąc narażać nikogo na represje. W grudniu 1939 roku wszelkie ślady jego pobytu urwały się.
W 2014 roku dochodzenie IPN ustaliło, że został rozstrzelany przez esesmanów z Einsatzgruppe IV pod komendą SS-Brigadeführera Lothara Beutla. Ciała nie odnaleziono.
Krzysztof Wieczorek
