Chciałbym stąd wyjść tylko z jednym osiągnięciem. I jak do tej chwili nam przekonanie, że z nim wychodzę. Chciałbym mianowicie wtedy, kiedy ten gmach opuszczę, (…) będę mógł normalnie na ulice tego miasta wyjść i popatrzeć ludziom w oczy. (04.06.1992 r.)
To słowa, którymi premier Jan Olszewski zakończył swe wystąpienie w Sejmie 4 czerwca 1992 roku, na krótko przed upadkiem swego gabinetu. Jego rząd, powołany 23 grudnia 1991 r. z ramienia Porozumienia Centrum, był pierwszym po II wojnie światowej rządem w Polsce wyłonionym przez Sejm I kadencji po całkowicie wolnych wyborach. Jedynym z jego priorytetów było przyspieszenie reform politycznych i dekomunizacja sfery publicznej.
Rząd Olszewskiego był też pierwszym, który realnie zaczął likwidować struktury agenturalne w Polsce oraz sprawiać, by ludzie uwikłani w służbę obcym interesom przestali pełnić funkcje polityczne w państwie. Konsekwentnie realizował swą politykę niezależności od obcych mocarstw i przywracania sprawiedliwości społecznej przez zablokowanie rozkradania mienia państwowego i przygotowanie ustawy o powszechnym uwłaszczeniu. Niestety, z tej też przyczyny od początku działalność gabinetu Jana Olszewskiego napotykała na różne przeciwności i nie cieszyła się poparciem ówczesnego prezydenta RP Lecha Wałęsy. Otwarty konflikt z pałacem prezydenckim był jedynie kwestią czasu.
Jan Olszewski miał olbrzymie doświadczenie polityczne. Urodził się 20 czerwca 1930 roku w Warszawie, w rodzinie kolejarskiej pielęgnującej tradycje PPS. Podczas okupacji działał w Szarych Szeregach, był też łącznikiem w Powstaniu Warszawskim. Po wojnie studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1956-1957 był członkiem zespołu redakcyjnego tygodnika „Po prostu”. Był współautorem artykułu „Na spotkanie ludziom z AK”, w którym autorzy po raz pierwszy głośno wezwali do rehabilitacji żołnierzy Armii Krajowej. W swych publikacjach często wskazywał nadużycia w wymiarze sprawiedliwości, a także opisywał niejasne powiązania aparatu partyjnego ze środowiskiem przestępczym na prowincji, nic więc dziwnego, że już w 1957 roku otrzymał na dwa lata zakaz publikowania jako dziennikarz.
Był również znanym obrońcą w sprawach politycznych, co traktował jako swą misję. W latach sześćdziesiątych bronił m.in. Jacka Kuronia, Karola Modzelewskiego, Melchiora Wańkowicza, Janusza Szpotańskiego, Wojciecha Ziembińskiego i innych. W 1975 roku został jednym z sygnatariuszy tzw. Listu 59, znanego też jako Memoriał 59, będącego otwartym protestem polskich intelektualistów przeciwko zmianom w Konstytucji PRL, zwłaszcza wpisaniu do niej kierowniczej roli PZPR i wieczystego sojuszu z ZSRR. Rok później bronił w sądach robotników Radomia i Ursusa.
Był współzałożycielem KOR i współtworzył głośny „Apel do społeczeństwa i władz PRL” z 23 września tego roku. Jego nazwisko, podobnie jak innych adwokatów opozycji celowo nie zostało umieszczone na liście członków KOR, by nie utrudniać im udzielanie pomocy prawnej robotnikom prześladowanym przez władzę i sądzonym po tzw. wydarzeniach radomskich ‘76.
W tym samym czasie aktywnie zaangażował się w działalność Polskiego Porozumienia Niepodległościowego. Jednym z najgłośniejszych dokumentów PPN był wielokrotnie kolportowany tekst „Obywatel a Służba Bezpieczeństwa” jego autorstwa, w którym dzieląc się swym doświadczeniem z procesów politycznych zawarł wskazówki jak zachowywać się wobec peerelowskiej bezpieki. W czerwcu 1977 roku uczestniczył z ramienia KOR-u w ustalaniu rzeczywistych okoliczności zabójstwa Stanisława Pyjasa.
W 1980 roku włączył się w organizowanie niezależnych związków zawodowych. Był doradcą Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” oraz zarządu Regionu Mazowsze, był także jednym z autorów pierwszego statutu „Solidarności”. Wraz z Wiesławem Chrzanowskim prowadził przed sądem warszawskim postępowanie rejestracyjne NSZZ „Solidarność” i NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”.
W stanie wojennym na prośbę sekretarza Episkopatu Polski arcybiskupa Bronisława Dąbrowskiego prowadził rozmowy z przedstawicielami władzy w sprawie zwolnienia z więzień i obozów internowania osób chorych. Bronił w sądach m.in. Wałęsę, Zbigniewa Romaszewskiego, Zbigniewa Bujaka; brał udział w procesach przeciwko organizatorom strajków i podziemnym wydawcom. Z upoważnienia prymasa Józefa Glempa w 1984 i 1985 występował jako oskarżyciel posiłkowy w procesie zabójców księdza Jerzego Popiełuszki. Podczas procesu reprezentował rodziców zamordowanego księdza. Jako członek Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie uczestniczył w rozmowach Okrągłego Stołu.
Od grudnia 1991 do czerwca 1992 roku stanął na cele rządu. Ten czas charakteryzował narastający konflikt z Unią Demokratyczną i z prezydentem Wałęsą, z uwagi na zapowiadaną lustrację. Rząd upadł 4 czerwca 1992 roku w tzw. „noc teczek”, po ujawnieniu przez szefa MSW Antoniego Macierewicza listy polityków figurujących w archiwach MSW jako konfidenci komunistycznych służb specjalnych. Na liście było również nazwisko prezydenta Lecha Wałęsy, który 4 czerwca wnioskował o odwołanie premiera.
W latach 1989-1991 i 2005-2006 Jan Olszewski zasiadał w Trybunale Stanu, a od kwietnia 2006 roku był doradcą prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Był także kawalerem Orderu Orła Białego. Zmarł 8 lutego 2019 roku.
W życiu kierował się pytaniem „Czyja będzie Polska?” Był jednym z niewielu polityków, którzy nie mieli powodów by się wstydzić przed ludźmi.
Krzysztof Wieczorek
