Gdy piszę te słowa, ustawa z 23 lipca 2021 r. o zmianie ustawy o transporcie kolejowym czeka już tylko na prezydencki podpis. Ta kolejna nowelizacja „konstytucji kolejowej” koncentruje się na problematyce dostępu do zawodu maszynisty. Jej istotą jest zwiększenie udziału Urzędu Transportu Kolejowego w procedurze dopuszczania do wykonywania tego zawodu, dlatego żartobliwie, w tytule pozwoliłem sobie uznać tę zmianę za swoiste upaństwowienie (etatyzację) mechaników.
Wskażę dalej, na czym polegają zmiany wprowadzone do ustawy.Prezes UTK dostał nowe zadania w zakresie nadzoru nad podmiotami, których działalność ma wpływ na bezpieczeństwo ruchu kolejowego i eksploatacji kolei. Nowe zadania obejmują przeprowadzanie egzaminów dla kandydatów na maszynistów ubiegających się o uzyskanie licencji maszynisty i świadectwa maszynisty, prowadzenie i aktualizację krajowego rejestru maszynistów i prowadzących pojazdy kolejowe oraz monitorowanie kompetencji personelu kolejowego w celu zapewnienia bezpieczeństwa w transporcie kolejowym. W konsekwencji zmienił się sposób wejścia do zawodu maszynisty.
Warunkiem otrzymania licencji maszynisty będzie odbycie odpowiedniego szkolenia oraz zdanie egzaminu na licencję maszynisty, i to nie później niż w terminie 24 miesięcy od dnia ukończenia tego szkolenia. Egzamin na licencję maszynisty będzie egzaminem państwowym przeprowadzanym w Centrum Egzaminowania i Monitorowania Maszynistów – jednostce organizacyjnej Urzędu Transportu Kolejowego, tworzonej od podstaw I wyposażanej m.in. w symulatory. Będzie to egzamin teoretyczny w formie testu jednokrotnego wyboru z pytaniami generowanymi w czasie rzeczywistym za pomocą systemu teleinformatycznego I obejmie podstawową wiedzę zawodową, tj. zagadnienia, które są istotne dla wykonywania zawodu maszynisty i mają zastosowanie niezależnie od rodzaju i typu taboru kolejowego lub infrastruktury kolejowej. Egzamin na licencję będzie sprawdzał wyłącznie wiedzę, nie mowy tu o weryfikacji nawyków zawodowych, niejasne jest żądanie, by przystąpić doń nie później, niż po roku od szkolenia.
Z obowiązku takiego szkolenia zwolnieni są posiadacze dyplomów, certyfikatów, świadectw lub innych dokumentów potwierdzających kwalifikacje zawodowe w zawodach, w których programy kształcenia obejmują zagadnienia budowy pojazdów szynowych, ruchu kolejowego i sygnalizacji kolejowej, a także absolwenci studiów wyższych zawierających w programach studiów takie zagadnienia. I tu jest inaczej – dyplom czy świadectwo pozostają ważne na zawsze, nie ma tu wymogu szybkiego przystąpienia do egzaminu.
Kandydaci mają składać wnioski o umożliwienie udziału w egzaminie w postaci elektronicznej za pośrednictwem systemu teleinformatycznego i podpisywać przy użyciu kwalifikowanego podpisu elektronicznego, podpisu zaufanego albo podpisu osobistego (skan?). Wraz z wnioskiem kandydat na maszynistę od razu może złożyć wniosek o wydanie licencji. Prezes UTK ma zapewnić na stronie podmiotowej Urzędu Transportu Kolejowego dostęp do systemu teleinformatycznego wraz z możliwością dokonania opłaty za egzamin na licencję maszynisty z wykorzystaniem systemu płatności online i publikować w tym systemie wykazy terminów sesji egzaminacyjnych.
Egzamin na licencję maszynisty przeprowadza egzaminator wyznaczony przez Prezesa UTK. Egzaminator nie dopuszcza do egzaminu kandydata, jeżeli nie jest możliwe ustalenie jego tożsamości, nie uiszczono opłaty za przeprowadzenie egzaminu lub dane z okazanego dokumentu tożsamości nie są zgodne z danymi w rejestrze.
Kandydat może złożyć do Prezesa UTK odwołanie od negatywnego wyniku egzaminu na licencję w terminie 14 dni od dnia jego otrzymania wyniku.W przypadku stwierdzenia zasadności odwołania przeprowadza się ponowny egzamin, za który nie pobiera się już opłaty. Wydaje się jednak oczywiste, że jeśli negatywna ocena jest skutkiem błędu, egzamin zostanie zaliczony w wyniku uznania odwołania bez obowiązku ponownego zdawania.
O zawieszeniu licencji maszynisty, jej cofnięciu albo aktualizacji danych zawartych w licencji Prezes UTK niezwłocznie zawiadamia przewoźnika kolejowego lub zarządcę, na którego rzecz maszynista świadczy pracę lub usługi, korzystając z prowadzonego przez siebie elektronicznego rejestru.
Kolejny dokument -świadectwo maszynisty – można uzyskać mając już licencję, po odbyciu szkolenia i – w przypadku kandydatów na maszynistów- zdaniu kolejnego egzaminu. Należy to rozumieć w ten sposób,że maszynista, który już wcześniej miał takie świadectwo, nie musi zdawać egzaminu, by uzyskać kolejne.
Jak wiadomo, świadectwo maszynisty uprawnia do prowadzenia pociągu lub pojazdu kolejowego u przewoźnika kolejowego lub zarządcy, który je wydał, w ramach określonej kategorii uprawnień i jest ważne na określoną w nim infrastrukturę kolejową oraz określony typ pojazdu. Maszynista może w czasie swojej kariery zawodowej zdobywać i modyfikować liczne kolejne świadectwa. Przewoźnicy i zarządcy nadal prowadzą rejestry wydawanych przez siebie świadectw, lecz te same informacje zbierze też UTK. Dotąd przedsiębiorcy sami sprawdzali kwalifikacje mechaników, obecnie na wniosek przewoźnika kolejowego lub zarządcy infrastruktury to UTK ma przeprowadzać egzamin na świadectwo maszynisty.Wniosek składa się w postaci elektronicznej za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego rejestr i podpisuje przy użyciu kwalifikowanego podpisu elektronicznego, podpisu zaufanego albo podpisu osobistego osoby upoważnionej przez wnioskodawcę.O ile o dopuszczenie do egzaminu na licencję wnosił sam zainteresowany, o przeegzaminowanie na świadectwo prosić ma przedsiębiorca zatrudniający maszynistę.
Do egzaminu na świadectwo maszynisty będzie dopuszczony kandydat, który ma ważną licencję, ukończył kolejne szkolenie –tym razem jest to szkolenie dla ubiegających się o uzyskanie świadectwa- oraz zdał sprawdzian wiedzy i umiejętności odnoszący się do konkretnego typu pojazdu kolejowego i infrastruktury kolejowej, na których ma być przeprowadzany egzamin.Sprawdziany przeprowadza ośrodek szkolenia. Późniejszy, państwowy – w UTK – egzamin na świadectwo składa się z części teoretycznej oraz z części praktycznej i obejmuje sprawdzenie wiedzy i umiejętności kandydata na maszynistę, czyli sprawdzian zdolności do samodzielnego i bezpiecznego wykonywania czynności.Część teoretyczną egzaminu na świadectwo maszynisty przeprowadza się w formie elektronicznego testu jednokrotnego wyboru z pytaniami generowanymi w czasie rzeczywistym za pomocą systemu teleinformatycznego oraz zadań do wykonania z użyciem symulatora pojazdu kolejowego.Tę część teoretyczną przeprowadza egzaminator wyznaczony przez Prezesa UTK.
To istotna nowość, dziś na egzaminach nie wykorzystuje się symulatorów, a jednocześnie trudno liczyć na zbadanie, w trakcie jazdy egzaminacyjnej, jak kandydat poradzi sobie w nietypowej sytuacji. Po zmianie wprowadzanej omawianą nowelizacją państwowy egzamin na świadectwo – zdawany tylko raz w życiu – umożliwi zbadanie reakcji w sytuacji niebezpiecznej, nadzwyczajnej, przez niezależnego egzaminatora, na symulatorze o uniwersalnym pulpicie (według przepisów UIC i TSI).
Część praktyczna egzaminu na świadectwo polega na prowadzeniu pojazdu kolejowego po infrastrukturze kolejowej pod nadzorem dwóch egzaminatorów; jeden jest oddelegowany przez ośrodek szkolenia, w którym kandydat się szkolił, drugim jest egzaminator zatrudniony i wyznaczony przez Prezesa UTK. Pierwszy z nich powinien mieć świadectwo uprawniające do prowadzenia typu pojazdu kolejowego oraz do jazdy po infrastrukturze kolejowej, których dotyczy egzamin, albo chociaż ważne świadectwo maszynisty w zakresie odpowiedniej infrastruktury lub typu pojazdu kolejowego.Ta część egzaminu powinna być przeprowadzona w pociągu relacyjnym. To przedsiębiorca wnioskujący o przeprowadzenie egzaminu na świadectwo maszynisty ma zapewnić pojazd kolejowy oraz trasę, niezbędne do przeprowadzenia części praktycznej egzaminu.
Jak wynika z tego krótkiego przeglądu, dojście do wykonywania zawodu będzie wieloetapowe, obejmując egzamin przed otrzymaniem licencji, sprawdzian z zakresu objętego świadectwem przeprowadzany przez ośrodek szkolenia i dwuetapowy – praktyczny i teoretyczny – egzamin państwowy na świadectwo.
Minister właściwy do spraw transportu określi, w drodze rozporządzenia wykonawczego, m.in. szczegółowe zakresy podstawowej wiedzy zawodowej objętej odpowiednio egzaminami na licencję i świadectwo maszynisty;sposób, formę i tryb przygotowania oraz przeprowadzania tych egzaminów, kierując się koniecznością zagwarantowania właściwej organizacji i odpowiedniego poziomu merytorycznego przeprowadzenia teoretycznej i praktycznej części egzaminu. Bardzo ogólna treść tego ustawowego upoważnieni a pozostawia znaczną swobodę ministrowi. Opłaty za przeprowadzanie egzaminu na licencję albo na świadectwo maszynisty nie mogą być wyższe niż równowartość 20% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w kraju w pierwszym kwartale roku poprzedniego.
Egzaminator musi mieć co najmniej czteroletnie doświadczenie zawodowe związane z prowadzeniem i bezpieczeństwem ruchu kolejowego, nabyte w okresie 5 lat poprzedzających złożenie wniosku o wpis do rejestru egzaminatorów prowadzonego przez UTK, co najmniej wykształcenie średnie lub średnie branżowe oraz ważną licencję maszynisty i świadectwo maszynisty, obejmujące zakres umiejętności będących przedmiotem egzaminu lub dotyczące podobnego typu linii kolejowej lub taboru kolejowego – w przypadku egzaminatorów przeprowadzających część praktyczną egzaminu na świadectwo maszynisty. Egzaminator nie może być skazany prawomocnym wyrokiem za popełnienie przestępstwa umyślnego przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji lub wiarygodności dokumentów i musi dawać rękojmię wykonywania czynności egzaminatora w sposób bezstronny i niezależny oraz być wpisany do wspomnianego rejestru egzaminatorów.
Rejestr egzaminatorów prowadzony w systemie teleinformatycznym będzie udostępniany w Biuletynie Informacji Publicznej na stronie podmiotowej UTK z wyłączeniem danych wrażliwych.
Prezes UTK prowadzić będzie także w systemie teleinformatycznym krajowy rejestr zawierający dane dotyczące maszynistów, prowadzących pojazdy kolejowe, kandydatów na maszynistów i kandydatów na prowadzących pojazdy kolejowe. W tym rejestrze będą gromadzone, prócz danych identyfikujących osoby, informacje o uprawnieniach, szkoleniach, pouczeniach, orzeczeniach lekarskich, zatrudnieniu oraz zaliczonych sprawdzianach wiedzy i umiejętności,.
Dane maszynistów, kandydatów na maszynistę i prowadzących pojazdy kolejowe, zgromadzone w rejestrze, będą udostępniane przewoźnikom kolejowym lub zarządcom zatrudniającym maszynistów, samym zainteresowanym, Państwowej Komisji Badania Wypadków Kolejowych, Państwowej Inspekcji Pracy oraz innym podmiotom,jeżeli są one im niezbędne do realizacji ich ustawowych zadań związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa systemu kolejowego.
Dlaczego ma powstać centralny rejestr maszynistów? W ocenie UTK pozwoli to zminimalizować zagrożenia dla ruchu kolejowego, wynikające z fałszerstw dokumentacji czy podejmowania pracy u innego przedsiębiorcy mimo zakazu prowadzenia pojazdów, braku dopuszczenia lekarskiego czy cofnięcia świadectwa. Każdy pracodawca będzie miał bowiem dostęp do tzw. panelu maszynisty i łatwo zweryfikuje jego przeszłość zawodową.
Choć ośrodki szkolenia nie będą już przeprowadzać egzaminów dopuszczających do zawodu, to jednak nadal muszą spełniać istotne wymagania ustawowe. Osoba fizyczna prowadząca ośrodek nie może być prawomocnie skazana za przestępstwo popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowych lub przestępstwo przeciwko wiarygodności dokumentów. W odniesieniu do osoby prawnej wymagania te dotyczą urzędującego członka organu zarządzającego lub organu nadzorczego, wspólnika spółki w spółce jawnej lub spółce partnerskiej, komplementariusza w spółce komandytowej lub spółce komandytowo-akcyjnej oraz prokurenta. Ponadto przedsiębiorca musi mieć lokal i wyposażenie dydaktyczne umożliwiające prowadzenie szkoleń oraz przeprowadzanie sprawdzianów wiedzy i umiejętności, zapewnić prowadzenie szkoleń przez instruktorów, spełniających wymagania i wpisanych do rejestru oraz przeprowadzanie sprawdzianów wiedzy i umiejętności przez egzaminatorów wpisanych do rejestru egzaminatorów, którzy złożyli pisemną deklarację wykonywania czynności egzaminacyjnych w sposób bezstronny i niedyskryminujący. Szkolący musi też zapewnić udział egzaminatorów w części praktycznej egzaminu na świadectwo maszynisty, terminowo wprowadzać dane o przeprowadzonych szkoleniach oraz sprawdzianach wiedzy i umiejętności do rejestru i mieć zbiór obowiązujących przepisów w zakresie objętym programem szkoleń oraz sprawdzianów wiedzy i umiejętności.
Dostrzeżono w administracji, iż skrócenie procesu kształcenia maszynistów przyczynia się do zmniejszenia bezpieczeństwa. A jednocześnie należy się liczyć z koniecznością kształcenia rosnącej liczby mechaników. Ponad jedna czwarta obecnie prowadzących pociągi ma ponad 55 lat, a więc w ciągu najbliższych dziesięciu lat z zawodu może odejść na emeryturę ponad 40% obecnie pracujących. Potrzeba więc będzie – zgodnie z uzasadnieniem ustawy – prawie 1.300 nowych mechaników rocznie.Niemałe znaczenie ma również przewidywane upowszechnienie ERTMS, zmieniającego zasady zarządzania ruchem.
Ustawa ma wejść w życie 1 stycznia 2023 r. Pół żartem, ale i bardzo serio można zauważyć, że jest jeszcze czas także na zaproponowanie zmian, jeśli pojawią się wnioski za nimi przemawiające. Ocena niewątpliwej rewolucji, jaką wprowadza omawiana tu nowelizacja, zależy również w sporym zakresie od treści aktów wykonawczych.
UTK przyjmuje na siebie wielką odpowiedzialność, gromadząc tak wiele informacji w swoich rejestrach. Urząd musi zagwarantować ich ochronę przed nieuprawnionym dostępem. Pojawi się niewątpliwie sporo problemów praktycznych, związanych np. z rozdzieleniem materii teoretycznych egzaminów na licencję i świadectwo czy realizacją prawa do bycia zapomnianym wynikającego z tzw. RODO (które, choć zniknęło z pierwszych stron gazet, nadal obowiązuje).
Na kolei wciąż zmiany…
Piotr Świątecki
