Zmiana ustroju gospodarczego dokonana na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia wiązała się między innymi z rezygnacją z rozbudowanego systemu świadczeń socjalnych pracodawców. Uważano, że w przedsiębiorstwach produkcyjnych koszty świadczeń mogły wpływać negatywnie na ich konkurencyjność.
Zakłady pracy w PRL budowały mieszkania, prowadziły przedszkola, żłobki i stołówki dla pracowników i ich rodzin, organizowały im wypoczynek wakacyjny we własnych ośrodkach wypoczynkowych.Relatywnie skromnym wynagrodzeniom towarzyszyło znaczne tzw. spożycie zbiorowe. Był to wybór ideologiczny.
Reformy początku lat dziewięćdziesiątych obejmowały redukcję socjalnych obowiązków przedsiębiorstw państwowych, łącznie z wyłączeniem z firm mieszkań zakładowych. Dziś chcę się skupić na jednym z reliktów poprzedniego systemu – na nadal funkcjonującym zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. Pretekstem do tego jest publikacja tekstu jednolitego ustawy z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, dokonana w Dzienniku Ustaw z 2021 r. pod pozycją 746.
Zakładowy fundusz świadczeń socjalnych, który dalej będę nazywać po prostu Funduszem, jest przeznaczony na finansowanie działalności socjalnej organizowanej na rzecz osób uprawnionych, na dofinansowanie zakładowych obiektów socjalnych oraz na tworzenie zakładowych żłobków, klubów dziecięcych, przedszkoli oraz innych form wychowania przedszkolnego.
Działalnością socjalną, o której tu mowa, są usługi świadczone przez pracodawców na rzecz różnych form wypoczynku, działalności kulturalno-oświatowej, sportowo-rekreacyjnej, opieki nad dziećmi w żłobkach, klubach dziecięcych i w przedszkolach, jest to również udzielanie pomocy materialnej – rzeczowej lub finansowej, a także zwrotnej lub bezzwrotnej pomocy na cele mieszkaniowe.
Wykorzystywane do tej działalności zakładowe obiekty socjalne obejmują ośrodki wczasowe i kolonijne, domy wypoczynkowe, sanatoria, ogrody działkowe, obiekty sportowo-rekreacyjne, żłobki, kluby dziecięce i przedszkola oraz obiekty służące działalności kulturalnej.
Do korzystania z Funduszu uprawnieni są pracownicy i ich rodziny, emeryci i renciści – byli pracownicy i ich rodziny. Pracodawca może objąć wsparciem także inne osoby.
Fundusz obowiązkowo tworzą pracodawcy zatrudniający według stanu na dzień 1 stycznia danego roku co najmniej 50 pracowników w przeliczeniu na pełne etaty oraz wszystkie jednostki budżetowe i samorządowe zakłady budżetowe. Pracodawcy zatrudniający co najmniej 20 i mniej niż 50 pracowników w przeliczeniu na pełne etaty tworzą Fundusz na wniosek zakładowej organizacji związkowej. Inni mogą tworzyć Fundusz, mogą go też zastąpić tzw. świadczeniem urlopowym.
Fundusz jest zasilany corocznymi odpisami w wysokości 37,5% przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na jednego zatrudnionego. Wyższe są odpisy na młodocianych, pracujących w szczególnych warunkach i niepełnosprawnych. Można też zwiększyć odpisy na fundusz ze względu na wspieranie emerytów, rencistów lub prowadzenie żłobka. Fundusz jest również zasilany m.in. oprocentowaniem pożyczek, opłatami za korzystanie z obiektów socjalnych, przychodami ze sprzedaży mienia.
W razie przejścia zakładu pracy w trybie art. 231 Kodeksu pracy (przejęcie zakładu pracy) na pracodawcę zobowiązanego do tworzenia Funduszu, Fundusz pracodawcy przejmującego przejmuje środki pieniężne, należności i zobowiązania Funduszu pracodawcy przekazującego.
Przyznawanie ulgowych usług i świadczeń oraz wysokość dopłat z Funduszu uzależnia się od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej.
Udostępnienie pracodawcy danych osobowych osoby uprawnionej do korzystania z Funduszu, w celu przyznania ulgowej usługi i świadczenia oraz dopłaty, następuje w formie oświadczenia. Pracodawca może żądać udokumentowania danych osobowych w zakresie niezbędnym do ich potwierdzenia. Potwierdzenie może odbywać się w szczególności na podstawie oświadczeń i zaświadczeń o sytuacji życiowej (w tym zdrowotnej), rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej.
Środki Funduszu są gromadzone na odrębnym rachunku bankowym, nie podlegają egzekucji, z wyjątkiem przypadków, gdy egzekucja jest prowadzona w związku z zobowiązaniami Funduszu, środki niewykorzystane w danym roku kalendarzowym przechodzą na rok następny (nie wygasają, jak budżet). Środkami Funduszu administruje pracodawca.
Kto, będąc pracodawcą lub będąc odpowiedzialnym, w imieniu pracodawcy, za wykonywanie przepisów ustawy o Funduszu, nie wykonuje ich albo podejmuje działania niezgodne z przepisami ustawy, podlega karze grzywny.
Nie ma dziś mowy o likwidacji zakładowych funduszy świadczeń socjalnych. Po trzydziestu latach od działań opartych na wierze w dziewiętnastowieczną niewidzialną rękę rynku jesteśmy zdecydowanie bliżej cywilizacji. Firmy oferują pracownikom, prócz wynagrodzeń, tzw. benefity: karnety na baseny i siłownie, dodatkowe ubezpieczenia zdrowotne. To przejaw spostrzeżenia, że warto dbać nie tylko o budynki na narzędzia, lecz także o ludzi.Po drodze zdążyliśmy zmarnować trochę majątku i struktur. Zastanawiam się dziś – choć wiem, że to nie jest już możliwe do sprawdzenia – czy np. rzeczywiście kolejowa służba zdrowia w latach ’80 XX w. kosztowała więcej, niż pozwalała zyskać w ogólnym rachunku?
Piotr Świątecki
