Jan Karski (wł. Kozielewski) urodził się w Łodzi, w 1914 r. Jego ojciec prowadził zakład rymarski, matka zajmowała się domem. Miał pięcioro rodzeństwa. Choć żyli skromnie, to jednak wszystkie dzieci skończyły co najmniej gimnazjum.
Wspominając swe dzieciństwo wskazywał, że ukształtowały go dwie tradycje: religia i kult Józefa Piłsudskiego. W 1931 r. podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, po dwóch latach rozpoczął drugi kierunek – dyplomację. Po studiach zaliczył z pierwszą lokatą przeszkolenie wojskowe w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii, we Włodzimierzu Wołyńskim. Został wyróżniony szablą honorową prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Dość szybko, bowiem jeszcze w trakcie studiów podjął pracę w dyplomacji.
Po wybuchu wojny przydzielono go do 5. Dywizjonu Artylerii Konnej w Oświęcimiu, jednakjego dywizjon nie wziął udziału w potyczkach frontowych. Po 17. września dostał się do niewoli sowieckiej. W zamieszaniu spowodowanym niemiecko-sowiecką wymianą jeńców ukrył swój stopień oficerski i jako szeregowiec trafił do niemieckiego transportu, skąd udało mu się uciec. Wpołowie listopada 1939 r. dotarł do Warszawy.
Po powstaniu emigracyjnego rządu i utworzeniu Związku Walki Zbrojnej, przemianowanego w 1942 r. na Armię Krajową, zaistniała konieczność stałej łączności z krajem. Zapewniali ją kurierzy. Jan Karski trafił do konspiracji poprzez swego brata Mariana, który był komendantem granatowej policji.
Pierwszą misję powierzono mu już w listopadzie 1939 roku, w czasie, gdy Rząd RP działał jeszcze we francuskim Angers. Próba dotarcia poprzez Lwów i Rumunię okazała się niemożliwa, stąd też Karski ruszył drogą przez Kraków, Tatry i Budapeszt. Podróżując przez Jugosławię i Włochy dotarł do placówki polskiego kontrwywiadu we francuskimModane. Tam sporządził opis sytuacji w kraju z uwzględnieniem stosunku organizacji konspiracyjnych do Rządu RP na uchodźctwie oraz na prośbę Stanisława Kota także zagadnień żydowskich. Wziął udział w spotkaniu z premierem gen. Władysławem Sikorskim i gen. Kazimierzem Sosnkowskim.
Doceniono jego zaangażowanie, poświęcenie oraz obiektywizm i doskonałą pamięć. Po dwóch miesiącach otrzymał zadanie powrotu do kraju i przekazanie wytycznych dla konspiracji. Trafił do Warszawy w dniu, w którym gestapo aresztowało jego brata. Marian Kozielewski trafił do Auschwitz, skąd jednak wrócił po roku i dalej działał w konspiracji.
Kolejna misjaKarskiego, jako wysłannikaRządu RP polegała na spotkaniachz przywódcami różnych stronnictw politycznych i zebranie ich opinii odnośnie strategii walki.W trakcie powrotu na zachód, nocując we wsi Demjata niedaleko Koszyc, został aresztowany przez słowackich żandarmów i trafił do więzienia w Preszowie. Po brutalnych przesłuchaniach podjął nawet próbę samobójczą, ta jednak nie udała się. Gestapo przewiozło go do szpitala w Nowym Sączu, skąd przy pomocy konspiratorów udało mu się uciec. Ukrywał się ponad rok, początkowo na wsi, później w Krakowie.
Następną podróż podjął pod koniec 1942 roku, pragnąc przekazać światu wiedzę o skali i bestialstwie Niemców prześladujących Żydów. W tym celu dwukrotnie wszedł do warszawskiego getta, a w przebraniu ukraińskiego strażnikazobaczył warunki w getcie tranzytowym w Izbicy Lubelskiej, skąd dalej wywożono Żydów do obozu zagłady w Bełżcu.
Po dotarciu do wolnego świata spotkał się najważniejszymi przywódcami koalicji antyhitlerowskiej: prezydentem USA Franklinem D. Rooseveltem i ministrem spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Anthony Edenem. Sam pisał w swoich wspomnieniach, że przygotowywał się do tych rozmów, ćwicząc je z zegarkiem w ręku.Mówił o zagładzie niewinnych ofiar, mając nadzieję, że jego raport odniesie skutek.
Nie było żadnego, a pod koniec wojny zachodni przywódcy oświadczyli, że nic nie wiedzieli o losie Żydów. Zachód, pieczętując ustalenia w Teheranie i Jałcie oraz cofając uznanie dla emigracyjnego rządu odwrócił się od Polski.
Trudno więc dziwić się, że po wojnie Karski zamilkł. Osiadł w USA. W 1948 r. rozpoczął studia w Szkole Służby Zagranicznej na Georgetown University w Waszyngtonie. Tam też uzyskał doktorat i przez ponad trzy dekady był wykładowcą, nie wspominając jednak swym studentom, że miał osobisty udział w IIWojnie Światowej.
W czasie wojny dwukrotnie odznaczono go Orderem Virtuti Militari, a w 1982 roku uroczyście wręczono mu Medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Mimo to narastało w nim rozgoryczenie faktem obojętności świata i braku reakcji na jego relacje.
Po zmianie ustroju odwiedził Polskę czterokrotnie. W 1995 r. z rąk prezydenta Lecha Wałęsy odebrał Order Orła Białego. Zmarł 13 lipca 2000 roku w Waszyngtonie.
Tygodnik „Neewswek” uznał go za jedną z najwybitniejszych postaci XX w. Pośmiertnie, w 2012 rokuodznaczono go amerykańskim Orderem Wolności.Przez całe swe życie starał się pobudzić sumienie Zachodu. Udało mu się to jedynie częściowo i dlatego nie mógł się z tym pogodzić.
Krzysztof Wieczorek
