Któż nie zna Sienkiewicza. Słowa Stanisława Cata-Mackiewicza „My z niego wszyscy” przypomnieli również posłowie Sejmu RP w tekście uchwały, uznającej go za patrona roku 2016.
Pamiętam, gdy sam mając nieco ponad dziesięć lat śledziłem losy Stasia i Nel, a nieco później podążałem za Ligią i Markiem Winicjuszem ulicami Rzymu z czasów Nerona, a także emocjonalnie przeżywałem losy bohaterów Trylogii oraz dzieje Zbyszka i Maćka z Bogdańca. Na tych lekturach wychowały się pokolenia, dzięki którym Polska odzyskała niepodległość i później podniosła się z hitlerowsko-sowieckiej okupacji. Trudno zliczyć Kmiciców, Babiniczów i Bohunóww szeregach AK i z legionowych okopów, którzy dzięki Sienkiewiczowi uwierzyli w zmartwychwstanie Rzeczypospolitej Polskiej.On sam nie doczekał wolnej Polski. Zmarł 15 listopada 1916 roku w Szwajcarii. Jego prochy w 1924 roku z honorami sprowadzono do Polski i pochowano uroczyście w podziemiach katedry św. Jana, nieopodal grobu prezydenta Gabriela Narutowicza.
Henryk Sienkiewicz urodził się 5 maja 1846 roku w Woli Okrzejskiej na Podlasiu, w rodzinie zubożałej szlachty. Jako dwunastolatek został wysłany do szkół w Warszawie. Uczył się w trzech gimnazjach. Mając lat dwadzieścia zdał eksternistycznie maturę, później podjął studia w Szkole Głównej oraz na Uniwersytecie Warszawskim.Interesowała go głównie literatura i przedmioty humanistyczne, do innych nie przykładał się, toteż studiów nie ukończył. Dorabiał jako korepetytor i guwerner u książąt Woronieckich.
Swą pierwszą powieść „Na marne” opublikowaną w 1872 rokupoświęcił życiu studenckiemu. Mimo zarzutów niektórych krytyków nie była mu obca trudna sytuacja chłopów, czemu dał wyraz w nowelach „Szkice węglem”, „Bartek zwycięzca” czy „Janko Muzykant”. W latach osiemdziesiątych XIX wieku postanowił pisać „ku pokrzepieniu serc”. Wówczas powstała „Trylogia”, przypominająca o patriotyzmie Polaków, którzy w XVII w. uratowali zagrożoną ojczyznę. Miało to szczególne znaczenie w czasie, gdy Polska była pod zaborami.
Cykl powieści historycznych (w tym także późniejsi „Krzyżacy”) przysporzył mu wielu entuzjastów. Nie brakło też przeciwników, traktujących tego rodzaju twórczość za odejście od ideałów pozytywistycznych.Wytykano powieściom błędy historyczne, nacjonalizm w odniesieniu do kwestii ukraińskiej i mało wiarygodne, nieskomplikowane psychologicznie sylwetki bohaterów. Choć Witold Gombrowicz pisał o twórczości Sienkiewicza ironicznie: „Mówimy: «to dosyć kiepskie» (…) i nie możemy się oderwać”, to Stefan Żeromski podkreślał wyjątkowe porozumienie pisarza z narodem, nie mające w precedensu w całej literaturze światowej.
Trylogia okazała się najbardziej popularnym polskim cyklem powieściowym w historii, rozchodzącym się w olbrzymich nakładach i wielokrotnie tłumaczonym. To samo dotyczyło powieści „Quo vadis”, którą przełożono na ponad pięćdziesiąt języków, wystawiano na deskach teatrów i kilkukrotnie sfilmowano, przy czym pierwsza, jeszcze niema adaptacja filmowa pojawiła się już w 1901 roku.
W 1900 rokuwdzięczne społeczeństwo ufundowało Sienkiewiczowi majątek w Oblęgorku niedaleko Kielc. Pisarz chętnie tam przebywał, traktując go jako swą letnią rezydencję. Po jego śmierci osiadła tam jego żona Maria i syn. W 1958 rokuspadkobiercy podarowali dworek państwu,z przeznaczeniem na muzeum. Pierwszym kustoszem zostałaZuzanna Sienkiewiczowa,żona syna pisarza Henryka Józefa.
Ogromny talentautorazostał dostrzeżonyprzez Szwedzką Akademię, która w 1905 roku przyznała mu literacką Nagrodę Nobla za „znakomite zasługi jako pisarza epickiego”.On sam, odbierając ją stwierdził, że zaszczyt ten jest szczególnie cenny dla syna Polski, którą„głoszono umarłą, a oto jeden z tysięcznych dowodów, że żyje. Głoszono ją podbitą, a oto nowy dowód, że umie zwyciężać”.
Odrodzona Polska nie zapomniała o nim. Pierwszy pomnik Henryka Sienkiewicza został odsłonięty w 1927 roku w Bydgoszczy. Uroczystość była wielką manifestacją polskości i odbyła się w obecności prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Niemcy zburzyli monumentwe wrześniu 1939 roku. Pomnik powrócił w połowie lat sześćdziesiątych,w nieco zmienionym kształcie.
Dziś Sienkiewicz w kanonie polskich lektur szkolnych nie ma łatwo. Bywa, że młodzież na jego twórczość reaguje alergicznie. Przyzwyczajona do postaci superbohaterów z gier, filmów i kreskówek nie potrafi odnaleźć się w „Krzyżakach” i „Potopie”. Jeśli już, to traktujete książki jak powieści przygodowe.Nic dziwnego, skoro nawet jeden z bohaterów filmu „Złoto dezerterów” Janusza Majewskiego (1998) nazywa sienkiewiczowski patriotyzm wręcz głupim.
Współczesne pokolenie, bogatsze o doświadczenia historyczne i wychowane w innych warunkach ma prawo do własnej oceny.Ja pozostanę przy własnej, znacznie bardziej dla pisarza łaskawej, wynikającej poniekąd z młodzieńczej fascynacji.
Wartozapamiętać wypowiedź Sienkiewicza dla jednej z paryskich gazet, z 1905 roku: „Należy miłować ojczyznę nade wszystko i należy myśleć przede wszystkim o jej szczęściu. Ale jednocześnie pierwszym obowiązkiem prawdziwego patrioty jest czuwać nad tym, by idea jego Ojczyzny nie tylko nie stanęła w przeciwieństwie do szczęścia ludzkości, lecz by się stała jedną z jego podstaw.”Warto pamiętać o tym zwłaszcza dzisiaj, gdy pojęcia patriotyzmu i nacjonalizmu wielu współczesnym Polakom nieco się mieszają.
Krzysztof Wieczorek
