Niedawno uroczyście obchodziliśmy sto pierwszą rocznicę odrodzenia się wolnej Polski. W mediach pojawiło się sporo szkiców opisujących tło historyczne tamtych wydarzeń, ale chyba niewiele osób wie, że pierwsze zręby niepodległej powstały w… Zakopanem.
Pod koniec I wojny światowej, gdy klęska Austro-Węgier i Niemców była już przesądzona, Polacy z niecierpliwością wyczekiwali dogodnych okoliczności do przejęcia władzy.
Jak wiadomo, Rada Regencyjna powołana doraźnymi rozporządzeniami niemieckich i austro-węgierskich władz okupacyjnych ogłosiła 7 października 1918 roku w Warszawie utworzenie niepodległego państwa polskiego. Był to wówczas jedynie akt formalny. Pięć dni później wspomniana Rada przejęła zwierzchność na wojskiem.
Jednak pierwszym miejscem na ziemiach polskich, gdzie ludność otwarcie wypowiedziała posłuszeństwo władzom zaborczym, było Zakopane. Z pewnością nie był to przypadek. Miejscowość ta, na przełomie XIX i XX wieku była nie tylko popularnym kurortem górskim, ale także dzięki stosunkowo dużej swobodzie (nie do pomyślenia w pozostałych dwóch zaborach) stała się ważnym ośrodkiem polskiej kultury. To właśnie tam zjeżdżali polscy artyści i intelektualiści – nie tylko na wypoczynek, lecz także na dłużej, traktując to miejsce jako ośrodek pracy twórczej.
Bywał tu wcześniej Józef Piłsudski, a kilka lat przed wybuchem I wojny, po powrocie z Paryża, osiadł tam na stałe Stefan Żeromski – wybitny polski prozaik, publicysta i dramaturg, znany także z wielkiego zaangażowania zarówno w sprawy społecznie, jak i troski o przyszłość wolnej Polski. Historyk Jerzy Roszkowski potwierdza, że obaj panowie znali się jeszcze przed wojną i spotykali właśnie w Zakopanem.
13 października 1918 roku naczelnik gminy Zakopane Wincenty Regiec zwołał walne zgromadzenie. Wyznaczona sala Towarzystwa „Sokół” przy Rynku pomieściła około dwustu osób, reprezentujących wszystkie sfery miejscowego społeczeństwa. Zebrani wysłuchali referatu politycznego wygłoszonego przez Stanisława Wyrzykowskiego, po czym wybrano zarząd Organizacji Narodowej, której zadaniem było przejęcie władzy. Do zarządu weszły trzydzieści dwie znane osobistości. Na czele stanął powszechnie znany i mający autorytet w mieście Stefan Żeromski, a jego zastępcami zostali: Franciszek Pawlica, z PSL „Piast” i prezes „Związku Górali”, Mariusz Zaruski – ówczesny major (o którym pisałem w jednym z wcześniejszych odcinków) oraz Wincenty Szymborski (ojciec późniejszej noblistki). Funkcję sekretarza objął Medard Kozłowski (społecznik i nauczyciel, późniejszy poseł na Sejm RP). Wszyscy zebrani opowiedzieli się za utworzeniem niepodległej i zjednoczonej Polski, uznając utworzony przez Romana Dmowskiego Komitet Narodowy w Paryżu, honorowany przez rząd Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch za reprezentację narodu polskiego.
Polacy, dotąd służący w armii austriackiej, bez większych problemów rozbroili w Zakopanem kilkuset oficerów (głównie przebywających na leczeniu) oraz stacjonujący w mieście oddział wartowniczy. Przejęto centralę telefoniczną oraz magazyn broni, zajęto pocztę i dworzec kolejowy. Wojskowych innych narodowości uwięziono w areszcie domowym. Oficerowie uznając zwierzchność Organizacji Narodowej zameldowali jej sekretarzowi o likwidacji garnizonu austriackiego. Powiadomiono o tym fakcie również Żeromskiego, który niezwłocznie zwołał zebranie zarządu. Po krótkich obradach Organizacja wydała zarządzenia dotyczące bezpieczeństwa i losu wziętych do niewoli jeńców. Za porządek w mieście odpowiedzialne zostały polskie patrole straży obywatelskiej.
1 listopada zarząd Organizacji Narodowej przekształcił się w Radę Narodową, zarządzającą suwerenną Rzeczypospolitą Zakopiańską, która jednocześnie złożyła przyrzeczenie wierności Polsce. Jej przewodniczącym, desygnowanym na prezydenta, został Stefan Żeromski. W tym samym dniu objął on władzę i zaprzysiągł miejscowych urzędników na wierność państwu polskiemu oraz przyjął przysięgę od majora Iszkowskiego, najstarszego rangą polskiego oficera.
Dzień później na zakopiańskim Rynku, pod pomnikiem króla Władysława Jagiełły odbyła się uroczysta publiczna przysięga wszystkich oddziałów wojskowych, odzianych jeszcze w austriackie mundury. Starosta nowotarski, ustanowiony przez Polską Komisję Likwidacyjną w Krakowie, zatwierdził Rzeczpospolitą Zakopiańską z prezydentem Stefanem Żeromskim. Był to pierwszy skrawek niepodległej Polski, gdzie otwarcie wypowiedziano posłuszeństwo zaborcy. Mieszkańcy Zakopanego szybko przystąpili do działania, powiększając swą jurysdykcję o wsie Głodówka i Sucha Góra, które do 1924 roku pozostały w polskich granicach.
Rzeczpospolita Zakopiańska istniała do 16 listopada, tj. do momentu przejęcia nad nią zarządu przez Polską Komisję Likwidacyjną i sformowania w Warszawie polskiego rządu. W tym samym dniu Józef Piłsudski wysłał telegram do władz alianckich, państw neutralnych i Niemiec, w którym jako Wódz Naczelny armii polskiej ogłosił istnienie niepodległej Polski.
Krzysztof Wieczorek
