Używając ówczesnej stylistyki – z Bożej łaski i woli narodu król polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, kijowski, wołyński, podolski, podlaski, inflancki, smoleński, siewierski i czernihowski etc…
Urodził się 17 stycznia 1732 roku w Wołczynie, zmarł 12 lutego 1798 roku w Petersburgu. Był ostatnim królem Polski i ostatnim władcą Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Do dziś ocena jego panowania pozostaje przedmiotem kontrowersji i sporów. Niewątpliwie należy docenić go jako inicjatora i współautora wielu reform ustrojowych przeprowadzonych przez Sejm Czteroletni. Jest także głównym choć nie jedynym autorem Konstytucji 3 maja. Pozostaje też w pamięci wielu, jako mecenas nauki i sztuki. Najczęściej bywa kojarzony z tzw. „obiadami czwartkowymi” – popołudniowymi biesiadami literacko-naukowymi, które odbywały się na Zamku Królewskim, zaś latem w Łazienkach.
Stanisław August, a właściwie Stanisław Antoni Poniatowski herbu Ciołek, początkowo piastował funkcję wielkiego stolnika litewskiego, a następnie został starostą przemyskim. W latach 1755-1758 przebywał na dworze petersburskim, gdzie nawiązał romans z księżną Katarzyną Aleksiejewną, późniejszą cesarzową Rosji. Popierany przez Familię Czartoryskich po śmierci Augusta III stał się jej kandydatem na opustoszały tron królewski. Na sejmie elekcyjnym w 1764 roku z osobistym poparciem Katarzyny II i przy wojskowej interwencji Rosji został wybrany na króla Polski. Mimo takiego wsparcia zawiódł jej oczekiwania i podjął działania, by zmodernizować oraz wzmocnić słabnącą Rzeczpospolitą.
Taki program polityczny był realizacją postulatów Familii Czartoryskich, którzy przy wsparciu Rosji dążyli do wzmocnienia władzy królewskiej i reformy ustroju państwa.Celem było przekształcenie Rzeczypospolitej w monarchię konstytucyjną i wprowadzenie w oparciu o wzór brytyjski sejmu trwałego, gdzie głosowano by większością. Władza wykonawcza miała należeć do króla i dwudziestoosobowej Rady Prywatnej. Zakładano także sprzedaż królewszczyzn i przejście wszystkich urzędników na pensję wypłacaną ze skarbu.Wysiłki króla torpedowały Prusy, Habsburgowie i Imperium Rosyjskie, w których interesie leżała słaba pozycja Rzeczypospolitej. Te zewnętrzne naciski popierała także opozycja wewnętrzna, wywodząca się głównie z kręgów magnaterii, która obawiała się likwidacji swoich przywilejów.
Pomimo narastających przeciwności królowi udało się sformować stałą polską służbę dyplomatyczną, założyć w Warszawie Teatr Narodowy oraz elitarną Szkołę Rycerską. Rozpoczął również reformę monetarną, a także patronował wydawnictwu Monitor, które było jednym z pierwszych czasopism w języku polskim.
Kolejną inicjatywą Stanisława Augusta okazał się postulat równouprawnienia dla różnowierców.Katarzyna II,widząc niezależność polskiego króla, wycofała swe poparcie i zdecydowała o interwencji wojskowej Rosji, rzekomo w „w obronie ustroju Rzeczypospolitej” i „praw dysydentów”. Swe poparcie wycofali też Czartoryscy. Chaos pogłębiło zawiązanie antykrólewskiej i antyrosyjskiej konfederacji w Barze, która ostatecznie poniosła klęskę, a jej następstwem był I rozbiór Polski w 1772 roku. Mimo porażki i strat terytorialnych król nie rezygnował z reform. Na jego wniosek już rok później utworzono Komisję Edukacji Narodowej. Mimo to sytuacja króla była trudna, opozycja szlachecka rosła, a kolejne sejmy nie były w stanie wprowadzić postulowanych reform.
Pod koniec panowania Stanisława Augusta, w sejmie udało się wzmocnić siły sprzyjające reformom i w efekcie uchwalić napisaną głownie przez niego Konstytucję 3 maja 1791 roku.
Niestety,szlachecka opozycja przy wsparciu Rosji zawiązała rok później konfederację w Targowicy, wzywając na pomoc wojska rosyjskie. Wybuchła wojna w obronie Konstytucji. Pomimo początkowych sukcesów, król nie widząc szans powodzenia skapitulował, dołączając do Targowicy. Ostatecznie w 1793 roku sejm grodzieński cofnął reformy Sejmu Wielkiego i uchwalił II rozbiór Polski.
Coraz bardziej zniechęcony król przyłączył się do insurekcji kościuszkowskiej (1794). Po jej upadku obce mocarstwa dokonały III rozbioru (1795), który okazał się końcem istnienia Rzeczypospolitej.Stanisław August opuścił Warszawę i udał się do Grodna, gdzie abdykował 25 listopada 1795 roku na rzecz Rosji.
Koniec życia spędził na wygnaniu w Petersburgu. Zmarł 12 lutego 1798 roku i tam został pochowany. W1938 roku władze sowieckie przekazały jego szczątki Polsce. Pochowano je w tajemnicy w krypcie kaplicy św. Trójcy w Wołczynie.
We wrześniu 1939roku żołnierze Armii Czerwonej grobowiec splądrowali i zniszczyli. Po wojnie miejsce spoczynku Stanisława Augusta przypadło Białorusi. W 1987 roku polscy konserwatorzy uporządkowali je, a rok później prawdopodobne fragmenty szczątków trumny Stanisława Augusta i jego szat wróciły do Polski.
Dziś trudno jednoznacznie ocenić okres jego panowania. W przeszłości stawiano mu wiele zarzutów. Współcześnie docenia się jego zasługi i determinację we wprowadzaniu reform. Z pewnością był politykiem, stawiającym rację stanu nad osobiste interesy. Czas i okoliczności mu nie sprzyjały, jednak ożywienie kulturalne, będące jego dziełem niewątpliwie pomogło przetrwać polskiej tożsamości narodowej ponad stuletni okres zaborów.
Krzysztof Wieczorek
